Kinderspelen op tegels
Archeoloog Wim Tiri werkt als vrijwilliger in ons onroerenderfgoeddepot. In de reeks ‘Ondergrondse geheimen’ deelt hij zijn grote en kleine ontdekkingen.
'Kaatsbal, hier heb je al. / Gevangen, al aan de wand' (kinderliedje, rond 1890)
De vakantie staat voor de deur en de zon is volop van de partij. Wat is leuker om als kind dan buiten te kunnen spelen. En er zijn heel wat spelletjes die kunnen gespeeld worden, denk maar aan het schilderij ‘de kinderspelen’ van Pieter Bruegel de oude waarop 230 kinderen bezig zijn met 83 verschillende spelletjes. Veel van die oude kinderspelen zijn helaas ondertussen verloren gegaan. Uit de opgraving Jacobsmarkt komen twee kinderspeltegels, tegels waarop ‘het spelen met de bal’ (het kaatsen) en ‘het touterense’ (het schommelen) zijn geschilderd.
In de 17de en de 18de eeuw werden kinderspelen vaak afgebeeld op wandtegels. De uitvoering is vaak eenvoudig waarbij de schildering een klein deel van de tegel inneemt. Deze schilderingen werden ontleend aan een kinderprent uit de 17de eeuw die helaas niet meer bewaard is. Toch zijn er gelukkig nog wel enkele latere herdrukken die een idee geven van deze oude houtdruk. De gelijkenis van de tussen de prent en de opgegraven tegels uit Turnhout is inderdaad groot.
Schommelen
De geschiedenis van de schommel is lang en divers. Schommels, in de vorm van touwen of ijzer aan een zitplank, zijn al duizenden jaren bekend. Ze werden oorspronkelijk gebruikt in religieuze ceremonies en festiviteiten in China en bij de Minoïsche cultuur in het oostelijke Middellandse Zeegebied. Later werden ze ook een populaire vorm van vermaak voor kinderen in verschillende culturen. De moderne schommel die je op speelplaatsen vindt, is het product van een Engelse ingenieur, Charles Wicksteed, en werd ontwikkeld in het begin van de 20ste eeuw.
In het Geïllustreerd uitspanningsboek voor jongens uit 1889 staat over schommelen te lezen: “Dit behoort tot de gevaarlijkste spelen, die er voor knapen zijn uitgedacht; hoe minder kunstjes men er bij uitvoert, hoe beter. Wij bepalen ons dus tot een paar opmerkingen. Men wage zich op geen schommel, dan wanneer men zeker weet, dat de palen, het touw, de haken enz. enz. zeer stevig zijn. En als men er op staat, heeft men op drie dingen goed acht te geven: vooreerst zich vast te houden; ten tweede met de hakken op de plank te staan, en ten derde eene rechtstandige houding.”
Caetsen (of kaatsen)
Het caetsen (of kaatsen) zoals we dit nu kennen – verwante balspelen bestonden al veel eerder – is vermoedelijk ontstaan in de 12de eeuw in Frankrijk en heeft zich vervolgens een weg gebaand naar onze contreien. ‘Caetsen met de bal’ kan je zowel alleen spelen (door de bal omhoog te gooien of tegen een muur te doen botsen en weer te vangen), met twee (door de bal naar elkaar toe te werpen) of als ploegsport (waarbij twee teams elkaar bestrijden door het elkaar toespelen van de bal). Het spel is verwant aan het Franse jeu de paume wat letterlijk ‘spel met de handpalm’ betekent. De leren bal (met een diameter van circa 4 cm) werd oorspronkelijk met de blote hand naar elkaar toegespeeld. In recenter tijden schakelde men over op een lederen handschoen.
Info bij de afbeeldingen:
-
Afb. 1: Brepols & Dierckx zoon, Turnhout (drukker), Kinder-oefeningen / Récréations de la jeunesse (detail), 1800 – 1833 (Amsterdam, Rijksmuseum, inv.nr. RP-P-OB-201.848)
-
Afb. 2: Tegel met twee kaatsende figuren. Aardewerk, tinglazuur, kobaltblauwbeschildering. 12,6 x 12,6 x 1 cm. Noordelijke Nederlanden. 3de kwart 17de eeuw (Depot Erfgoed Noorderkempen, opgraving Jacobsmarkt, context beerput S399 – contextdatering 1860 – 1925, depotnummer 2009_073_0585)
-
Afb. 3: Tegel met twee schommelende figuren. Aardewerk, tinglazuur, kobaltblauwbeschildering. 12,9 x 12,9 x 1,1 cm. Noordelijke Nederlanden. 3de kwart 17de eeuw (Depot Erfgoed Noorderkempen, opgraving Jacobsmarkt, context beerput S399 – contextdatering 1860 – 1925, depotnummer 2009_073_0586)
-
Afb. 4: Johan Noman, Zaltbommel (uiitgever), Zie hier wat jonge knapen spelen: Hun oefening zal u niet vervelen (detail), 1806 – 1830 (Amsterdam, Rijksmuseum, inv.nr. RP-P-OB-204.955)
-
Afb. 5: Deel van de muurbekleding (met kinderspeltegeltjes) in de keuken van de Hospice Comtess in Lille (Rijsel). Deze tegeltjes zijn (vermoedelijk) afkomstig van de tegelbakkerij Wamps-Masquelier (opgericht in 1740 – werkzaam tot 1853).
-
Afb. 6: Onbekend uitgever, Kinderspelprent, 18de eeuw (?) (Amsterdam, collectie Koninklijk Oudheidkundig Genootschap)
Geraadpleegde bronnen of meer weten over kinderspeltegels:
-
Jan Pluis, Kinderspelen op tegels, Assen, 1979.
-
Gerard Keller, Geïllustreerd uitspanningsboek voor jongens, Utrecht, 1889.
-
Bart Van der Veken (red.), Archeologisch onderzoek aan de Lepelstraat in Vlimmeren, gemeente Beerse – Bewoningssporen uit de Late Middeleeuwen en Nieuwe tijd, VEC-rapport 75, 2017.
