Handgranaat

Archeoloog Wim Tiri werkt als vrijwilliger in het onroerenderfgoeddepot. In de reeks ‘Ondergrondse geheimen’ deelt hij zijn grote en kleine ontdekkingen.

'Kijk eens wat ik nu heb gevonden ...'

Het is vandaag 11 november en dan herdenken we in België het einde van de Eerste Wereldoorlog. Op 4 augustus 1914 vielen Duitse troepen het neutrale België binnen met de bedoeling om op te rukken naar het noorden van Frankrijk. Met steun van Franse en Britse troepen kon het Belgische leger de Duitsers echter  tegenhouden aan de Westhoek. Maar helaas vallen er nu nog steeds slachtoffers als gevolg van het ongecontroleerd omgaan met niet-ontplofte oorlogsmunitie. Bij archeologisch onderzoek worden archeologen regelmatig geconfronteerd met oorlogsmunitie, zo ook in Turnhout, en dat zelfs op de meest onverwachte plaatsen. Daarom ook deze blog om te wijzen op de gevaren van en hoe om te gaan met (CTE) Conventionele en Toxische Explosieven (of explosieven).

Het was begin september 2009 als één van de terreinarcheologen van de opgraving Jacobsmarkt het kantoor van Adak (nu Erfgoed Noorderkempen, toen nog met hun bureaus te vinden in de kelders van het stadhuis en met een rechtstreekse toegang tot de opgravingen) kwam binnengelopen en riep 'kijk wat ik nu heb gevonden...' In een emmer lag een niet ontplofte handgranaat. Gelukkig kende dit verhaal een goede afloop, de granaat werd op een veilige plaats gelegd en daags nadien door DOVO opgehaald.

De handgranaat werd gevonden bij het uitgraven van beerput S398 die gelegen was tegen de zuidelijke grens van het opgravingsterrein. De vondsten uit de vulling (voornamelijk tafelgerei) dateren de put tussen 1875 en 1920. Opvallend is dat er naast de granaat ook verschillende kogelhulzen van een Belgische of Duitse Mauser (kaliber 7,92x57mm) en een Franse Fusile Gras model 1874 (beiden gebruikt tijdens de Eerste Wereldoorlog) zijn aangetroffen.

De handgranaat was een "Mills Bomb" N° 5 Mk 1, ontworpen door William Mills in Sunderland (GB) in 1915. Het was de eerste moderne fragmentatiegranaat die door het Britse leger werd gebruikt in de Eerste en Tweede Wereldoorlog. De "Mills Bomb" was een klassiek ontwerp: een gegroefde gietijzeren "ananas" met een centrale slagpin. Volgens de aantekeningen van Mills was de behuizing gegroefd om hem gemakkelijker vast te kunnen pakken en niet als hulpmiddel tegen fragmentatie. De Mills was een defensieve granaat gemaakt om naar een doelwit in de open lucht te gooien, met de bedoeling te verwondden bij de ontploffing.

Turnhout in 1914
Reeds bij het eerste oorlogsgeweld in augustus rond Luik en Tienen kwam er in België een vluchtelingenstroom op gang. Deze werd nog versterkt toen de berichten doorsijpelden van represailles op gewone burgers. Tijdens de inval in België zouden vele steden en gemeenten getroffen worden door Duitse wreedheden. Zeker 5.000 burgers, waaronder ook vrouwen en kinderen, werden vermoord. De schrik zat er bij de bevolking stevig in en de verhalen in de kranten en de volksmond deden de radeloosheid toenemen.

Toen op 18 augustus 1914 de stad Turnhout geconfronteerd werd met de Duitse soldaten en de eerste burgerslachtoffers vielen, ontstond er een enorme vluchtelingenstroom richting het neutrale Nederland. Rijkere burgers en adel huurden panden in Nederland, geestelijken trokken naar kloosters van hun orde over de grens en gezinnen met familie in Nederland kregen daar onderdak, maar vele anderen staken zonder een concreet doel de grens over naar het neutrale Nederland, zolang het nog kon…

Op 8 oktober startte officieel de Duitse bezetting van de stad Turnhout. Eén dag later viel ook Antwerpen, maar op 18 oktober stokte het Duitse offensief aan de IJzer. Niet alleen vluchtelingen staken de grens over naar Nederland, ook deserteurs of soldaten en vrijwilligers die op die manier via Nederland zich bij het Belgische leger gingen vervoegen aan de IJzer.

Om dat te voorkomen startte in het voorjaar van 1915 de aanleg van de dodendraad op de grens met Nederland, een 332 kilometer lange draadversperring van Knokke tot de Voerstreek die onder dodelijke elektrische hoogspanning werd gezet om te voorkomen dat er nog ongecontroleerd grensverkeer tussen het neutrale Nederland en het bezette België zou plaats vinden. De grens oversteken werd een zaak van leven of dood…

Uit: Francis Stijnen, 'Turnhout betekende in de Eerste Wereldoorlog

Gelukkig is de kans relatief klein dat er in Turnhout zware oorlogsmunitie wordt gevonden. Maar bovenstaand verhaal maakt duidelijk dat het altijd oppassen is bij opgravingen en/of prospectie. Zelfs een onschuldige patroon kan gevaarlijk zijn.

Het is in elk geval duidelijk dat bij het vinden van oorlogsmunitie (of dit nu bij een opgraving is of bij een toevalsvondst) onmiddellijk de lokale politie dient verwittigd te worden, waarna deze op haar beurt DOVO (Dienst voor Opruiming en Vernietiging van Ontploffingstuigen) zal verwittigen. Het is daarna de taak van DOVO om het explosief te verwijderen van de werf en/of het te vernietigen. Voor meer informatie kan verwezen worden naar de Praktische Leidraad voor ‘Het preventief opsporen en ruimen van niet ontplofte conventionele en toxische explosieven in de ondergrond en de waterbodems’, opgemaakt door het Departement Mobiliteit en Openbare Werken (MOW) (versie 2023).

Ook de archeologische depots hebben hun richtlijnen omtrent (oorlogs)munitie. Dit wordt in principe niet binnengebracht. Toch kan de aanwezigheid van munitie niet uitgesloten worden, want deze kan vaak verborgen zitten in bijvoorbeeld bodemstalen, gecorrodeerde wapens of geweerpatronen. Mocht er dan toch munitie worden gevonden, wordt deze zo snel mogelijk afgevoerd. Dit gebeurt ook in het depot van Erfgoed Noorderkempen waar onder meer geweerpatronen, teruggevonden in oude collecties, na registratie en documenteren meteen aan de bevoegde instanties worden overgedragen.

Het is dus duidelijk: veiligheid boven alles.

Info voor bij de afbeeldingen (van links naar rechts):

• Afb. 1: Beerput S398 (Foto: Erfgoed Noorderkempen)

• Afb. 2: The Press Bureau, 'Een bombardementsofficier gooit een Mills-granaat (De Britse strijdkrachten in Thessaloniki)', 1914 (Foto: Het Nationaal Archief, bestanddeelnummer 158-2200, toegangsnr. 2.24.09)

• Afb. 3: Een opengewerkte handgranaat type Mills N° 5 Mark I (Foto: Jean-Louis Dubois)

Foto midden: De handgranaat type Mills N° 5 Mark I bij het archeologisch onderzoek site Jacobsmarkt Turnhout (Foto: Erfgoed Noorderkempen)

Geraadpleegde bronnen: 

• Mills bomb (Wikipedia)

• de Praktische Leidraad voor ‘Het preventief opsporen en ruimen van niet ontplofte conventionele en toxische explosieven in de ondergrond en de waterbodems’, opgemaakt door het Departement Mobiliteit en Openbare Werken (MOW) (versie 2023)

'Richtlijn Archeologie versus munitieopsporing', opgemaakt door het Agentschap Onroerend Erfgoed (2023)